کانون نویسندگان میر

*سلسله اتابکان لر کوچک (آل خورشید) وجه تاریخی و گستره جغرافیایی* 

در اواخر سدۀ ۶ هجری قمری و با ضعف خلافت عباسی و سلجوقیان، شجاع‌الدین خورشید از طایفۀ جنگروی(جنگروی) با کمک قبایل لر و کرد حکومت محلی مستقلی در منطقهٔ لرستان برپا کرد. قلمرو این سلسله شامل بخش‌های شمال کارون علیا بود و مرکز آن شهر «شاپورخواست» (خرم‌آباد کنونی) با قلعهٔ *فلک‌الافلاک* بود. بنا بر منابع تاریخی، دو استان امروزی لرستان و ایلام زیر نظر اتابکان لر کوچک اداره می‌شد و در دورهٔ صفویه تا حدی از همدان تا خوزستان و در مرز عراق عثمانی گسترده بود. به تعبیر منابع دوره صفوی، قلمرو لر کوچک در حد فاصل بین همدان و خوزستان و بغداد بود. از نظر باستان‌شناسی، مناطقی مانند شهر باستانی ماداکتو (در محدودهٔ دره‌شهر امروزی) نیز در حوزۀ فرهنگی زیر تأثیر این حکومت قرار داشتند (ماداکتو در دوران کهن از مراکز تمدن ایلام بود).

**سلسله و تبارنامه (انساب و رجال)* 

آل خورشید (اتابکان لر کوچک)* سلسله‌ای بود که دست‌کم ۴۲۶ سال بر لرستان حکومت کرد. مؤسس آن شجاع‌الدین خورشید (حک: ۵۷۰–۶۲۱ ق) نام داشت که به روایت برخی مورخان لقب «شاهنشاه» نیز اختیار کرده بود. او پس از مرگ اتابک سلجوقی «حسام‌الدین شوهلی»، با کمک قبایل بومی بر لرستان مسلط شد و حکومت مستقل اتابکان لر کوچک را بنیان نهاد. پس از *شجاع‌الدین* ، فرمانروایان سلسله به‌ترتیب شامل سیف‌الدین رستم، شرف‌الدین ابوبکر، عزالدین گرشاسب، حسام‌الدین خلیل (تا ۶۴۰ ق)، و بدرالدین مسعود بودند که این آخرین نفر در زمان خود به تابعیت *ایلخانان مغول* درآمد. آخرین اتابک این دودمان *شاهوردی خان* بود که از ۹۹۵ تا ۱۰۰۶ ق حکومت کرد و در سال ۱۰۰۶ ق به دستور *شاه عباس* صفوی کشته شد. پس از سقوط اتابکان، فرزندان وی به نام‌های *میر نیدل* ، *میر مظفر* ، *اصلان خان* و *میر احمد* و *میرجنگجو* معروف شدند و هر یک شاخه‌ای از حکمرانی محلی (میرنشین) را در بخش‌هایی از لرستان و ایلام تأسیس نمودند. جدول زیر خلاصه‌ای از نام فرمانروایان اصلی سلسله و میرهای مشهور را نشان می‌دهد:
خاندان/تشکیل    نام    سال حکومت (هجری)    توضیح
*اتابکان لر کوچک (آل خورشید)*     شجاع‌الدین خورشید    ۵۷۰–۶۲۱ ق    مؤسس سلسله؛ لقب شاهنشاه داشت
    سیف‌الدین رستم    ۶۲۱–۶۴۰؟ ق    برادرزاده شجاع‌الدین
    شرف‌الدین ابوبکر    (قرن ۷ ق)    برادرزاده شجاع‌الدین
    عزالدین گرشاسب    (قرن ۷ ق)    برادرزاده شجاع‌الدین
    حسام‌الدین خلیل خورشیدی    تا ۶۴۰ ق    به قتل رسید
    بدرالدین مسعود    (قرن ۷ ق)    جانشین؛ تابع ایلخانان مغول
    شاهوردی خان    ۹۹۵–۱۰۰۶ ق    آخرین اتابک؛ پس از شورش علیه شاه عباس صفوی کشته شد
**میران* (بازماندگان)* 
میر نیدل    (قرن ۱۱ ق)    پسر شاهوردی خان: شاخهٔ میرهای لرستان و خوزستان
میر مظفر    (قرن ۱۱ ق)    پسر  شاهوردی؛ از اجداد میرهای پشتکوه
میر احمد    (قرن ۱۱ ق)    پسر شاهوردی؛ شاخهٔ میرهای دهلران
میرجنگو خان ( قرن ۱۱ ق )پسر شاهوردی خان؛ ...
اصلان خان    (قرن ۱۱ ق)    پسر شاهوردی؛ (معروف به میر اصلان در منابع)

*رجال، مشاهیر و فضلا* 

مهم‌ترین چهرهٔ این سلسله، شجاع‌الدین خورشید است که با پایه‌گذاری حکومت مستقل لر کوچک سرشناسی یافت. او پس از اوّلین فرمانروای ایرانی (عضدالدوله دیلمی) لقب «شاهنشاه» اختیار کرد. چهرهٔ دیگری که در منابع به آن اشاره شده، *_میر قیصر هزاراسپی_* است که لقب هزاراسپی (هزار اسب) را داشت و نشانگر پیوندهای فرهنگی با اتابکان فارس و لرستان بزرگ است. وی را سلطان طابعه جماعت نیدل در لرستان خوانده اند. در متون تاریخی به ارتباط آل خورشید با خلافت عباسی نیز اشاره شده و به *اتیمولوژی* آن پرداخته و نام «عباسی» ای که بعضا و کاربردا برخود نهاده اند و منسوب به عباس بن علی می‌دانستند، جز سقل سیاست سلاطین محلی بعد از اسلام، آن بوده که در آغاز نیز خراجگزار خلفای عباسی بوده‌اند. ( *منادی خبر واحد؛ نگارنده* ) مورخان و پژوهش‌گران معاصر نیز به این خاندان پرداخته‌اند؛ به‌عنوان مثال مقالهٔ روح‌الله بهرامی مناسبات سیاسی اتابکان لر کوچک با خلافت عباسی را بررسی می‌کند. از دیوان‌سالاران و نویسندگانی چون سیف‌الادبا *میرنوروز* و ... اشاره شده است، با نگاهی به باب عبور نادر از کوهستانهای لرستانات و مواجه شدن و پیکار اش با *مظفر علی بیگ نامی* "مظفر الی بیگ نوه امیرسیف میر مظفر" و دوستی وی با نادر که منجر به صدور حکم ولایات الوار گردید تا فرماندهی وی در سپاه زنبورکچی های افشار، در عالم آرای نادری به تالیف محمدکاظم مروی و ... اما چندین مورخ بزرگ دورهٔ ایلخانان و صفوی مانند حمداللّه مستوفی و اسکندر بیگ ترکمان گزارش‌های مستقلی دربارهٔ این طایفه ارائه داده‌اند.

*ساختار حکومتی، نظام دیوانی و نظامی*

 
نظام حکومت اتابکان لر کوچک ساختی نیمه‌مستقل و شبیه سایر اتابکان سلجوقی داشت. فرمانروایان آل خورشید از عنوان «اتابک» استفاده می‌کردند؛ عنوانی که در منابع مغولی ذکر شده ولی به احتمال فراوان بیشتر بار نمادین داشت و برای هم‌بستگی با همسایگان سلجوقی و خوارزمشاهی به کار می‌رفت. زبان رسمی حکومت فارسی بود و لهجۀ لکی (شاخه‌ای از زبان لری) نیز در محافل دربار کاربرد داشت؛ به علاوه مردم عادی به لُری و کردی سخن می‌گفتند. دین رسمی دولت تشیع اثنی‌عشری بوده ولی در میان رعایا گرایشات سنی شافعی و یارسان (اهل حق) نیز وجود داشت. دستگاه اداری اتابکان، شامل دیوان‌نویسان و حکام محلی بود که عمدتاً از میان طوایف لُر و کرد انتخاب می‌شدند. شواهدی چون ضرب سکه‌ای با عنوان «لر کوچک» در دوران آل خورشید موجود است، که نمایانگر سطحی از سازمان امور مالی و عنوان‌دهی رسمی حکومت است. قوای نظامی اتابکان بیشتر از نیروهای سبک‌سوار و پیادهٔ محلی تشکیل می‌شد که طوایف لر در مناطق خود بسیج می‌کردند؛ برخلاف حکومت‌های مرکزی، سپاهی منظم و بزرگ مستقیماً زیر فرمان واحد نداشتند.  پس از انقراض اتابکان بزرگ، اهمیت حوزهٔ لر کوچک در سدۀ دهم ق/شصت میلادی بالا رفت؛ به‌ویژه در مرز ایران صفوی و عثمانی که کنترل راه‌های ارتباطی مهم جنوب غربی را بر عهده داشت.

*ارتباط با حکومت‌های مجاور* 

آل خورشید همواره در تعامل با قدرت‌های بزرگ زمان خود قرار داشتند. آن‌ها ابتدا خراج‌گزار خلافت عباسی بغداد بودند (از جمله برای آزادی شجاع‌الدین مبلغ سی هزار دینار به خلیفه پرداخت شد). در سدهٔ ۸ ق/۱۴ میلادی آل خورشید اطاعت خود را به ایلخانان مغول اعلام کردند؛ مثلاً بدرالدین مسعود به طرفداری از ایلخان سلجوق ( *اباقاخان* ) به عراق حمله برد و خراج می‌پرداخت. در سال ۷۹۸ ق تیمور گورکانی لر کوچک را تصرف کرد و تلفات سنگینی به خاندان وارد شد. در دورهٔ صفویه نیز شاهوردی خان در برابر سلطه‌طلبی شاه عباس مقاومت کرد که نتیجهٔ آن شورش و فرمان شکست و قتل او بود. با مرگ شاه ورودی، حکومت صفوی «والی فیلی» را به جای اتابکان منصوب کرد و عملاً حکمرانی لرستان به دودمان وَلّی‌ها منتقل شد. نسب والیان فیلی به سیدقیطاس و سیدمنصوربیگ پدر و پدربزرگ حسین خان میرسید، مورخان آنها را از خادمان و کارگزاران اتابکان لر میدانند و ...  در دوران زندیه اما ایل خرم‌آباد (صاحب‌نفوذترین طایفهٔ میرها) بار دیگر نقش برجسته‌ای یافت و برخی رجال لرستان در دربار زندیه چهره‌ شدند. به‌طور کلی، پژوهش‌ها نشان می‌دهد لرها در دورهٔ صفویه و افشاریه تا حدودی استقلال خود را حفظ کردند و حتی در عصر زندیه در امور مملکتی ایران شرکت داشتند.

*آثار باستانی و منابع تاریخی* 

از اموال تاریخی بازمانده از دورهٔ اتابکان لر کوچک، مهم‌ترین آن‌ها قلعهٔ فلک‌الافلاک در خرم‌آباد است که مقر فرماندهی این سلسله محسوب می‌شد. (تصویر زیر قلعهٔ فلک‌الافلاک را نشان می‌دهد.) این دژ که ساختار اصلی آن مربوط به دوره‌های قبل است، در دوران اتابکان مرمت و توسعه یافته و هنوز بقایایی از آن برجای است. آرامگاه شجاع‌الدین خورشید نیز در جنوب خرم‌آباد (منطقۀ «گوشه شینشا») قرار دارد و محلی زیارتی برای مردم لر شده است. سکه‌هایی از نسخۀ آل خورشید به یادگار مانده که بر برخی آن‌ها عنوان «لر کوچک» نقش بسته است. علاوه بر آن، منابع مکتوب متعددی به احوال آنان پرداخته‌اند؛ مثلاً تاریخ‌نگاران کلاسیک چون حمداللّه مستوفی و نسوی (قرن ۸ ق) و محققان معاصر چون ابوالفضل خطیبی (دانشنامۀ بزرگ اسلامی) و روح‌الله بهرامی (مجله پژوهش‌های تاریخی) به بررسی این خاندان پرداخته‌اند. در مجموع، اطلاعات سلسله‌شناسی و روابط سیاسی آل خورشید را عمدتاً از متون تاریخی بازشناخته‌ایم؛ گرچه کتیبهٔ مستقل جدیدی به‌طور مشخص از این دوره تاکنون کشف نشده است.

*_خلاصه ای از اتابکان لر نژادِ حاکم بر سرزمینهای تحت قلمروی زاگرس و سلسله جبال / منبع: امرای ماداکتو؛ مظفری شهلا_* ۱۴۰۴